पुराण विषय अनुक्रमणिका

PURAANIC SUBJECT INDEX

(Shamku - Shtheevana)

Radha Gupta, Suman Agarwal & Vipin Kumar

 

Home

 

Shamku -  Shankushiraa  ( words like Shakata/chariot, Shakuna/omens, Shakuni, Shakuntalaa, Shakti/power, Shakra, Shankara, Shanku, Shankukarna etc. )

Shankha - Shataakshi (Shankha, Shankhachooda, Shachi, Shanda, Shatadhanvaa, Shatarudriya etc.)

Shataananda - Shami (Shataananda, Shataaneeka, Shatru / enemy, Shatrughna, Shani / Saturn, Shantanu, Shabara, Shabari, Shama, Shami etc.)

Shameeka - Shareera ( Shameeka, Shambara, Shambhu, Shayana / sleeping, Shara, Sharada / winter, Sharabha, Shareera / body etc.)

Sharkaraa - Shaaka   (Sharkaraa / sugar, Sharmishthaa, Sharyaati, Shalya, Shava, Shasha, Shaaka etc.)

Shaakataayana - Shaalagraama (Shaakambhari, Shaakalya, Shaandili, Shaandilya, Shaanti / peace, Shaaradaa, Shaardoola, Shaalagraama etc.)

Shaalaa - Shilaa  (Shaalaa, Shaaligraama, Shaalmali, Shaalva, Shikhandi, Shipraa, Shibi, Shilaa / rock etc)sciple, Sheela, Shuka / parrot etc.)

Shilaada - Shiva  ( Shilpa, Shiva etc. )

Shivagana - Shuka (  Shivaraatri, Shivasharmaa, Shivaa, Shishupaala, Shishumaara, Shishya/de

Shukee - Shunahsakha  (  Shukra/venus, Shukla, Shuchi, Shuddhi, Shunah / dog, Shunahshepa etc.)

Shubha - Shrigaala ( Shubha / holy, Shumbha, Shuukara, Shoodra / Shuudra, Shuunya / Shoonya, Shoora, Shoorasena, Shuurpa, Shuurpanakhaa, Shuula, Shrigaala / jackal etc. )

Shrinkhali - Shmashaana ( Shringa / horn, Shringaar, Shringi, Shesha, Shaibyaa, Shaila / mountain, Shona, Shobhaa / beauty, Shaucha, Shmashaana etc. )

Shmashru - Shraanta  (Shyaamalaa, Shyena / hawk, Shraddhaa, Shravana, Shraaddha etc. )

Shraavana - Shrutaayudha  (Shraavana, Shree, Shreedaamaa, Shreedhara, Shreenivaasa, Shreemati, Shrutadeva etc.)

Shrutaartha - Shadaja (Shruti, Shwaana / dog, Shweta / white, Shwetadweepa etc.)

Shadaanana - Shtheevana (Shadaanana, Shadgarbha, Shashthi, Shodasha, Shodashi etc.)

 

 

 

 

शृङ्ग

टिप्पणी : गोपथ ब्राह्मण १.२.१६ में अग्नि के चार शृङ्गों के रूप में पृथिवी, अन्तरिक्ष, द्यौ व आपः का उल्लेख है। फिर अथवा कहकर इन्हें अग्नि, वायु, आदित्य और चन्द्रमा कह दिया गया है। फिर अथवा कहकर इन्हें ऋग्वेद, यजु, साम और अथर्व कह दिया गया है। फिर अथवा कहकर इन्हें होता, अध्वर्यु, उद्गाता व ब्रह्मा कह दिया गया है। यह कथन संकेत करता है कि स्थूल रूप में अग्नि के चार शृङ्ग पृथिवी, अन्तरिक्ष आदि हैं। सूक्ष्म रूप में प्रवेश करने पर पृथिवी की ज्योति अग्नि शृङ्ग बन जाती है, अन्तरिक्ष की ज्योति वायु है इत्यादि। इससे भी सूक्ष्म स्थिति में प्रवेश करने पर वह ऋक्, यजु आदि बन जाते हैं। इससे भी सूक्ष्म स्थिति में प्रवेश करने पर वह होता, अध्वर्यु आदि बन जाते हैं। वैदिक साहित्य में शृङ्ग का कार्य राक्षसों को नष्ट करना कहा गया है। नाद के एक प्रकार में शृङ्ग नाद होता है जिसका विनियोग शत्रु के विरुद्ध अभिचार हेतु किया गया है(शिव पुराण)। यदि शृङ्ग को शिखा के तुल्य मान लिया जाए(पर्वत शृङ्ग को शिखर कहते ही हैं) तो कथासरित्सागर में अग्निशिख की कथाओं के आधार पर अग्नि के चार शृङ्ग परा, पश्यन्ती, मध्यमा व वैखरी वाक् हो सकते हैं। जब व्यवहार में उतरते हैं तो यह शृङ्ग गड्ढे में धंस जाते हैं, सारा कार्य बिना शृङ्गों के ही सम्पन्न होता है। इन्हें उबारने की आवश्यकता है। गोपथ ब्राह्मण में इन शृङ्गों के क्रमिक विकास की क्या स्थिति होगी, इसका कथन है। ऋक् का अर्थ है वह वाक् जो किसी कार्य को सम्पन्न करने से पहले ही भूत और भविष्य का ज्ञान करा देती हो। शृङ्ग के संदर्भ में एकमात्र सूचना नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद में उपलब्ध होती है जहां प्रतीत होता है कि प्रणव के अक्षरों को शृङ्ग कहा गया है?

प्रथम लेखन : १९-१-२०१३ ई.(पौष शुक्ल अष्टमी, विक्रम संवत् २०६९)

संदर्भ

*इन्द्रो॑ या॒तो ऽव॑सितस्य॒ राजा॒ शम॑स्य च शृङ्गिणो॒ वज्र॑बाहुः। - ऋ. १.३२.१५

*न्या॑विध्यदिली॒बिश॑स्य दृ॒ह्ळा वि शृ॒ङ्गिण॑मभिन॒च्छुष्ण॒मिन्द्रः॑। - ऋ. १.३३.१२   

*ओ॒जा॒यमा॑नस्त॒न्व॑श्च शुम्भते भी॒मो न शृङ्गा॑ दविधाव दु॒र्गृभिः॑॥(दे. अग्निः) ऋ. १.१४०.६

*तव॒ शरी॑रं पतयि॒ष्ण्व॑र्व॒न् तव॑ चि॒त्तं वात॑ इव॒ ध्रजी॑मान्। तव॒ शृङ्गाणि॒ विष्ठि॑ता पुरु॒त्रार॑ण्येषु॒ जर्भु॑राणा चरन्ति॥(दे. अश्व) ऋ. १.१६३.११

*शृङ्गे॑व नः प्रथ॒मा ग॑न्तम॒र्वाक् छ॒फावि॑व॒ जर्भु॑राणा॒ तरो॑भिः। च॒क्र॒वा॒केव॒ प्रति॒ वस्तो॑रुस्रा॒ ऽर्वाञ्चा॑ यातं र॒थ्ये॑व शक्रा॥(दे. अश्विनौ) ऋ. २.३९.३

*शृङ्गा॑णी॒वेच्छृङ्गिणां॒ सं द॑दृश्रे च॒षाल॑वन्तः॒ स्वर॑वः पृथि॒व्याम्। वा॒घद्भि॑र्वा विह॒वे श्रोष॑माणा अ॒स्माँ अ॑वन्तु पृत॒नाज्ये॑षु॥(दे. यूपाः) - ऋ. ३.८.१०

*व॒यं नाम॒ प्र ब्र॑वामा घृ॒तस्या॒ऽस्मिन् य॒ज्ञे धा॑रयामा॒ नमो॑भिः। उप॑ ब्र॒ह्मा शृ॑णवच्छ॒स्यमा॑नं॒ चतुः॑शृङ्गोऽवमीद् गौ॒र ए॒तत्॥ च॒त्वारि॒ शृङ्गा॒ त्रयो॑ अस्य॒ पादा॒ द्वे शी॒र्षे स॒प्त हस्ता॑सो अस्य। त्रिधा॑ ब॒द्धो वृ॑ष॒भो रो॑रवीति म॒हो दे॒वो मर्त्याँ॒ आ वि॑वेश॥ - ऋ. ४.५८.३

*वि ज्योति॑षा बृह॒ता भा॑त्य॒ग्निरा॒विर्विश्वा॑नि कृणुते महि॒त्वा। प्रादे॑वीर्मा॒याः स॑हते दुरेवाः॒ शिशी॑ते॒ शृङ्गे॒ रक्ष॑से वि॒निक्षे॑॥ - ऋ. ५.२.९

*ग्ना वसा॑न॒ ओष॑धी॒रमृ॑ध्रस्त्रि॒धातु॑शृङ्गो वृष॒भो व॑यो॒धाः ऋ. ५.४३.१३

*गवा॑मिव श्रि॒यसे॒ शृङ्ग॑मुत्त॒मं सूर्यो॒ न चक्षू॒ रज॑सो वि॒सर्ज॑ने।(मरुतः) ऋ. ५.५९.३

*य उ॒ग्र इ॑व शर्य॒हा ति॒ग्मशृ॑ङ्गो॒ न वंस॑गः। अग्ने॒ पुरो॑ रु॒रोजि॑थ॥ - ऋ. ६.१६.३९

*यस्ति॒ग्मशृ॑ङ्गो वृष॒भो न भी॒म एकः॑ कृ॒ष्टीश्च्या॒वय॑ति॒ प्र विश्वाः॑। - ऋ. ७.१९.१

*यस्ते॑ शृङ्गवृषो नपा॒त् प्रण॑पात् कुण्ड॒पाय्यः॑। न्य॑स्मिन् दध्र॒ आ मनः॑॥ - ऋ. ८.१७.१३, शौ.अ. २०.५.७

*शिशा॑नो वृष॒भो य॑था॒ग्निः शृङ्गे॒ दवि॑ध्वत्। ति॒ग्मा अ॑स्य॒ हन॑वो॒ न प्र॑ति॒धृषे॑ सु॒जम्भः॒ सह॑सो य॒हुः॥ - ऋ. ८.६०.१३

*ऋ॒तेन॑ दे॒वः स॑वि॒ता श॑मायत ऋ॒तस्य॒ शृङ्ग॑मुर्वि॒या वि प॑प्रथे।(दे. अश्विनौ) - ऋ. ८.८६.५

*तनू॒नपा॒त् पव॑मानः॒ शृङ्गे॒ शिशा॑नो अर्षति। अ॒न्तरि॑क्षेण॒ रार॑जत्॥ - ऋ. ९.५.२

*ए॒ष शृङ्गा॑णि॒ दोधु॑व॒च्छिशीते यू॒थ्यो॒३॒॑ वृषा॑। नृ॒म्णा दधा॑न॒ ओज॑सा॥ - ऋ. ९.१५.४

*रु॒वति॑ भी॒मो वृ॑ष॒भस्त॑वि॒ष्यया॒ शृङ्गे॒ शिशा॑नो॒ हरि॑णी विचक्ष॒णः। - ऋ. ९.७०.७

*ए॒ष सु॑वा॒नः परि॒ सोमः॑ प॒वित्रे॒ सर्गो॒ न सृ॒ष्टो अ॑दधाव॒दर्वा॑। ति॒ग्मे शिशा॑नो महि॒षो न शृङ्गे॒ गा ग॒व्यन्न॒भि शूरो॒ न सत्वा॑॥ - ऋ. ९.८७.७

*प॒री॒ण॒सं कृ॑णुते ति॒ग्मशृ॑ङ्गो॒ दिवा॒ हरि॒र्ददृ॑शे॒ नक्त॑मृ॒ज्रः॥ - ऋ. ९.९७.९

*स रोरु॑वद्वृष॒भस्ति॒ग्मशृ॑ङ्गो॒ वर्ष्म॑न् तस्थौ॒ वरि॑म॒न्ना पृ॑थि॒व्याः। - ऋ. १०.२८.२

*स ति॒ग्मशृ॑ङ्गं वृष॒भं युयु॑त्सन् द्रु॒हस्त॑स्थौ बहु॒ले ब॒द्धो अ॒न्तः ऋ. १०.४८.१०

*वृष॒भो न ति॒ग्मशृ॑ङ्गो॒ ऽन्तर्यू॒थेषु॒ रोरु॑वत्। - ऋ. १०.८६.१५

*अ॒रा॒य्यं॑ ब्रह्मणस्पते॒ तीक्ष्ण॑शृङ्गोद्द॒षन्नि॑हि॥ - ऋ. १०.१५५.२

*प्र ते॑ शृणामि॒ शृङ्गे॒ याभ्यां वितुदा॒यसि॑। भि॒नद्मि॑ ते कु॒षुम्भं॒ यस्ते॑ विष॒धानः॑॥(दे. आदित्यः, क्रिमिनाशनम्) - शौ.अ. २.३२.६

*अ॒पा॒ष्ठाच्छृङ्गा॒त् कुल्म॑ला॒न्निर॑वोचम॒हं वि॒षम् शौ.अ. ४.६.५

*वि ज्योति॑षा बृह॒ता भा॑त्य॒ग्निरा॒विर्विश्वा॑नि कृणुते महि॒त्वा। प्रादे॑वीर्मा॒याः स॑हते दुरेवाः॒ शिशी॑ते॒ शृङ्गे॒ रक्षो॑भ्यो वि॒निक्ष्वे॑॥ - शौ.अ. ८.३.२४

*ये ते॒ शृङ्गे॑ अ॒जरे॑ जातवेदस्ति॒ग्महे॑ती॒ ब्रह्म॑शंसिते। ताभ्यां दु॒हार्द॑मभि॒दास॑न्तं किमी॒दिनं॑ प्र॒त्यञ्च॑म॒र्चिषा॑ जातवेदो॒ वि नि॑क्ष्व॥ - शौ.अ. ८.३.२५

*ये पूर्वे॑ व॒ध्वो॒३॒॑ यन्ति॒ हस्ते॒ शृङ्गा॑णि॒ बिभ्र॑तः। आ॒पा॒के॒ष्ठाः प्र॑हा॒सिन॑ स्त॒म्बे ये कु॒र्वते॒ ज्योति॒स्तानि॒तो ना॑शयामसि॥ - शौ.अ. ८.६.१४

*शृङ्गा॑भ्यां॒ रक्ष॑ ऋष॒त्यव॑र्तिं हन्ति॒ चक्षु॑षा। शृ॒णोति॑ भ॒द्रं कर्णा॑भ्यां॒ गवां॒ यः पति॑र॒घ्न्यः॥ - शौ.अ. ९.४.१७

*प्र॒जाप॑तिश्च परमे॒ष्ठी च॒ शृङ्गे॒ इन्द्रः॒ शिरो॑ अ॒ग्निर्ल॒लाटं॑ य॒मः कृका॑टम्। (दे.गौः) शौ.अ. ९.१२.१/९.७.१

*यौ त ओष्ठौ॒ ये नासि॑के॒ ये शृङ्गे॒ ये च॒ तेऽक्षि॑णी। आ॒मिक्षां॑ दुह्रतां दा॒त्रे क्षी॒रं स॒र्पिरथो॒ मधु॑॥ - शौ.अ. १०.९.१४

*शृङ्गा॑भ्यां॒ रक्षो॑ नुदते॒ मूले॑न यातुधा॒न्यः। मध्ये॑न॒ यक्ष्मं॑ बाधते॒ नैनं॑ पा॒प्माति॑ तत्रति॥(दे. शतवारो मणिः) - शौ.अ. १९.३६.२

*मत्स्य द्वारा मनु की नौका के वहन का प्रसंग तं स मत्स्य उपन्यापुप्लुवे। तस्य शृङ्गे नावः पाशं प्रतिमुमोच। तेनैतमुत्तरं गिरिमतिदुद्राव। - मा.श. १.८.१.५

*अश्वलब्राह्मणम् दशदश पादा (सुवर्णस्य) एकैकस्याः शृङ्गयोराबद्धा बभूवुः। - मा.श. १४.६.१.२

*गावो वै सत्रमासत, शफाञ्शृङ्गाणि सिषासत्यस्तासां दशमे मासि शफाः शृङ्गाण्यजायन्त; ता अब्रुवन् यस्मै कामायादीक्षामह्यापाम तमुत्तिष्ठामेति; ता या उदतिष्ठंस्ता एताः शृङ्गिण्यः। अथ याः समापयिष्यामः संवत्सरमित्यात, तासामश्रद्धया शृङ्गाणि प्रावर्तन्त, ता एतास्तूपरा ऐ.ब्रा. ४.१७

*गावो वा एतत् सत्रमासत ताषां दशसु मास्सु शृङ्गाण्यजायन्त ता अब्रुवन्नरास्मोत्तिष्ठामोपशा नो ऽज्ञतेति ता उदतिष्ठन्। तासान्त्वेवाब्रुवन्नासामहा एवेमौ द्वादशौ मासौ सं सम्वत्सरमापयामेति तासान्द्वादशु माःसु शृङ्गाणि प्रावर्त्तन्त ताः सर्वमन्नाद्यमाप्नुवंस्ता एतास्तूपरा तां.ब्रा. ४.१.१

*शक्वरी-महानाम्नी सामद्व्योपशाः संस्तुता भवन्ति तस्माद् द्व्योपशाः पशवः। इडे अभितोऽथकारं तस्माच्छृङ्गे तीक्ष्णीयसी स्तूपात्। - तां.ब्रा. १३.४.३

ओपशः शृङ्गः

*बहिष्पवमाने धूर्गानं या षष्ठी तामुदासमिव गायेत्। उदस्त इव ह्ययमुदानो यच्छृङ्गम्। - षड्विंश ब्रा. २.२.२५

उदस्तः ऊर्ध्वमाकृष्ट इव (सायण भाष्य)

*अथ यदास्य तारावर्षाणि चोल्काः पतन्ति, निपतन्ति - - - गवां शृङ्गेषु धूमो जायते, गवां स्तनेषु रुधिरं स्रवति  - -- तान्येतानि सर्वाणि सोमदेवत्यान्यद्भुतानि प्रायश्चित्तानि भवन्ति। - षड्विंश ब्रा. ६.९.२

*चत्वारि शृङ्गा इति वेदा वा एतदुक्ताः काठ.संक. २५:१

*- - शृंगेभिर् दशभिर् दिशन् इति ये ह वा एत आदित्यस्य रश्मय एतानि ह वा एतस्य शृंगाणि। जै.ब्रा. २.१४५

*ता(गावः) दशमे मास्य् उदतिष्ठन् सर्वम् अन्नाद्यम् अवारुत्स्महीति मन्यमानाः। त एता शृंगिणीः। तासां त्वा इवाब्रुवन् सर्वान् एवैतान् द्वादश मासः समापयामेति। ता अतिप्रायुञ्जत। तासां द्वादशे मासि शृङ्गाणि प्रावर्तन्त. ता एतास् तूपराः। तस्मात् सत्रिणो द्वादशे मास्य् अपि शिखाः प्रवपन्ते। - जै.ब्रा. २.३७४

*प्रादेवीर् मायास् सहते दुरेवाश् शिशीते शृंगे रक्षसे विनिक्षे जै.ब्रा. ३.९६

*तद्प्येतदृचोक्तम्। चत्वारि शृङ्गास्त्रयो अस्य पादा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य। त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महर्देवो मर्त्त्याम् आविवेश इति। चत्वारि शृङ्गेति वेदा वा एत उक्ताः गो.ब्रा. १.२.१६

*उभौ सहारम्भावित्याहुरुदिनु शृङ्गे श्रितो मुच्यत इति दर्शो वा एतयोः पूर्वः पौर्णमास उत्तरो - - - गो.ब्रा. २.१.१२

*अपशिरसा ह वा एष यज्ञेन यजते. योऽप्रवर्ग्येण यजते। शिरो ह वा एतद्यज्ञस्य, यत् प्रवर्ग्यः। तस्मात् प्रवर्ग्यवत्यैव याजयेन्नाप्रवर्ग्येण। तदप्येषाभ्यनूक्ता, चत्वारि शृङ्गेति। - गो.ब्रा. २.२.६

*संस्तभ्य सिंहं स्वसुतान्गुणर्धान्संयोज्य शृङ्गैर्ऋषभस्य हत्वा। वश्यां स्फुरन्तीमसतीं निपीड्य संभक्ष्य सिंहेन स एष वीरः। शृङ्गप्रोतान्पदा स्पृष्ट्वा हत्वा तामग्रसत्स्वयम्। नत्वा च बहुधा दृष्ट्वा नृसिंहः स्वयमुद्वभाविति। - नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद ४.५

*शृङ्गेष्वशृङ्गं संयोज्य सिंहं शृङ्गेषु योजयेत्। शृङ्गाभ्यां शृङ्गमाबध्य त्रयो देवा उदासत इति। - नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद ६.५

*शृङ्गं शृङ्गार्धमाकृष्य शृङ्गेणानेन योजयेत्। शृङ्गमेनं परे शृङ्गे तमतेनापि योजयेत्। - नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद ७.१५

*तत्र मज्जनस्थानमत्यन्तशोभायमानं चतुःसरं यत्र मणीनां द्वादश शृङ्गाणि शोभायमानानि भवन्ति। - सामरहस्योपनिषद २६४:५

*गोप्यो गाव ऋचस्तस्य यष्टिका कमलासनः। वंशस्तु भगवान्रुद्रः शृङ्गमिन्द्रः सगोसुरः। - कृष्णोपनिषद ८

*धनुः शार्ङ्गं स्वमाया च शरत्कालः सुभोजनः। - कृष्णोपनिषद २३

*प्रातःसवनम् स हापश्यन्नैतदञ्जसैव सर्वा रूपाण्येवमभिचक्षीरन्निति। स हान्तत एवात्मानमुपसंहृत्य तावदेवाग्राहयत्। स विशृङ्ग एवाभवत्। तस्माद्विशृङ्गमेवैतदिहानुद्रवन्ति। - शौनकोपनिषद ५२:२०

*चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादा - -  - -। यदिमास्तिस्रोथासाविति चत्वारीति। यदिमे द्वे एवाक्षरे त्रिभिरुपन्वन्ति तत्त्रय इति। यत्प्रत्यक्षं तद्द्वे इति।यदुद्गीथं सप्तभिरभिप्रपद्यन्ते तत्सप्तेति। अथो खल्वाहुः सप्तभिरेनं स्वारयन्तीति। यदीमान् त्रीनभिधत्ते तत्त्रिधेति। यदिन्द्र एवोद्गीथस्तद्वृषभ इति। तदेतदृचाभ्युक्तम् मरुत्वन्तं वृषभं वावृधानम्। यद्द्रावयन्ति तद्रोरवीति॥ - शौनकोपनिषद ५३:१४

*क्षमाशृङ्गः शमश्रोत्रो वेदध्वनिविभूषितः
आस्तिक्यचक्षुर्निश्वासगुरुबुद्धिमना वृषः ८६
क्रियादिवृषभा ज्ञेयाः कारणादिषु सर्वदा
तं क्रियावृषभं धर्मं कालातीतोधितिष्ठति शिव पु. १.१७.८७

*घोषं १ कांस्यं २ तथा शृंगं ३ घण्टां ४ वीणा ५ दिवंशजान् ६ ।।
दुन्दुभिं ७ शंखशब्दं ८ तु नवमं मेघगर्जितम् ९ ।।शिवपु. 5.26.४० ।।

*कामं क्रोधं दमं मोहं मात्सर्यं लोभमेव च ।। २१ ।।

अमून्षड्वैरिणो जित्वा सर्वत्र विजयी भवेत् ।।

शनैः संचिनुयाद्धर्मं वल्मीकं शृंगवान्यथा ।। स्कन्द ३.२.५.२२ ।।

*ऋक्पृष्ठासौ यजुःसंध्या सामकुक्षिपयोधरा ।।
इष्टापूर्तविषाणा च साधुसूक्ततनूरुहा ।।स्कन्द ३.२.६. ।।

*गावः पवित्रमतुलं गावो मंगलमुत्तमम् ।।
यासां खुरोत्थितो रेणुर्गंगावारिसमो भवेत् ।। ७७ ।।
शृंगाग्रे सर्वतीर्थानि खुराग्रे सर्व पर्वताः ।।
शृंगयोरंतरे यस्याः साक्षाद्गौरीमहेश्वरी ।। स्कन्द ४.१.२.७८ ।।

*ललाटे तु महादेवो ह्यश्विनौ कर्णसंस्थितौ ।
नरनारायणौ शृङ्गे शृङ्गमध्ये पितामहः ॥ स्कन्द ५.३.३९.३०

*शृङ्गाग्रेषु महीपाल शक्रो वसति नित्यशः ॥ ८३.१०३ ॥
उरः स्कन्दः शिरो ब्रह्मा ललाटे वृषभध्वजः ।
चन्द्रार्कौ लोचने देवौ जिह्वायां च सरस्वती ॥ स्कन्द ५.३.८३.१०४

 

 

 

First published : 16-12-2008( Pausha krishna chaturthee, Vikrama samvat 2065)

शृङ्गार

टिप्पणी : श्री ललिताचरण गोस्वामी द्वारा लिखित पुस्तक 'अनन्य रसिकों का भजन मार्ग' (वेणु प्रकाशन, वृन्दावन) के अनुसार वृन्दावन में राधा - कृष्ण भक्ति के कईं सम्प्रदाय हैं जिनमें से कोई तो सख्य भाव से आराधना करते हैं, कोई वात्सल्य भाव से, कोई दास्य भाव से, कोई मधुर भाव से, कोई शान्त भाव से आदि । इनमें से राधा वल्लभ सम्प्रदाय के आचार्यों द्वारा शृङ्गार भाव को प्रधानता दी गई है । साधारण रूप में, भक्त अपने इष्ट देव की आराधना १६ शृङ्गारों द्वारा करता है जैसे नाक, कान, गले आदि में आभूषण धारण कराना, वस्त्र पहनाना आदि । लेकिन सूक्ष्म रूप में वैदिक साहित्य की सहायता से यह समझना होगा कि शृङ्गार का वास्तविक तात्पर्य क्या हो सकता है । श्री रामकृष्ण कवि द्वारा रचित ग्रन्थ भरतकोशः ( मुन्शीराम मनोहरलाल, दिल्ली) में शृङ्गार के संदर्भ में शारदातनयः ग्रन्थ को उद्धृत करते हुए यह श्लोक दिया गया है -

देशकाल वयो द्रव्य गुण प्रकृति कर्मणाम् ।

भावानामुत्तमं यत्तु तच्छृङ्गं श्रेष्ठमुच्यते ।

इयर्ति शृङ्गं यस्मात्तु तस्माच्छृङ्गार उच्यते ।।

          इसका अर्थ हुआ कि किसी विशेष समय पर जो भावों में उत्तम स्थिति है, वह शृङ्ग है और जो कर्म शृङ्ग पर पहुंचने में सहायता करता हो, वह शृङ्गार है । शृङ्ग की स्थिति को प्राप्त करना मनुष्य के लिए अनिवार्य है । शृङ्ग की दिव्य स्थिति यदि प्राप्त नहीं की जा सकती तो शृङ्ग की नीचे की स्थितियां ही सही, उदाहरण के लिए स्वादिष्ट भोजन को प्राप्त करना, मैथुन आदि । और शृङ्ग की इन नीचे की स्थितियों में मृत्यु का भय छिपा होता है । अतः यह कहा जा सकता है कि मृत्यु के भय को न्यूनतम बनाना भी शृङ्गार के अन्तर्गत हो सकता है । राधा वल्लभ सम्प्रदाय में राधा का शृङ्गार प्रातःकाल स्नान के पश्चात् किया जाता है । वैदिक कर्मकाण्ड में इसका निकटतम रूप सोमयाग का प्रातःसवन हो सकता है । शतपथ ब्राह्मण चतुर्थ काण्ड में प्रातःसवन में १६ ग्रहों को ग्रहण करने की विधि का वर्णन किया गया है । इस वर्णन से ऐसा प्रतीत होता है कि दिव्य और मर्त्य शङ्गों की धारणा यहां भी है । हमारी चेतना के जिस अंश को दिव्य शृङ्ग का स्वरूप दिया जा सकता है, सबसे पहले वह कार्य किया जाता है । फिर जो चेतना सोई पडी है, उससे निपटने का उपाय किया जाता है । वैदिक भाषा में इसे निरुक्त और अनिरुक्त कहा गया प्रतीत होता है । निरुक्त चेतना वह है जिसमें इन्द्र नामक प्राणों का प्रवेश हो चुका है । अनिरुक्त चेतना वह है जिसमें इन्द्र प्राणों का समावेश नहीं किया जा सकता ।

          सबसे पहले उपांशु - अन्तर्याम ग्रहों का ग्रहण किया जाता है । शतपथ ब्राह्मण के वर्णन से ऐसा प्रतीत होता है कि हमारे जो प्राण बाहर की ओर फैल रहे हैं, वह उपांशु कहलाते हैं (अंशु मुख्य प्राण है ) । प्राणों का यह फैलाव हमारी इन्द्रियों के माध्यम से हो सकता है । इन उपांशु प्राणों का नियन्त्रण आत्मा रूपी उपांशु सवन से करने का निर्देश है । उपांशु सवन का नियन्त्रण अन्तर्याम ग्रह या पात्र द्वारा किया जाता है । सरल भाषा में, इस कथन को इस प्रकार समझा जा सकता है कि हमारे स्थूल शरीर को जो शक्ति मिल रही है, वह सूक्ष्म शरीर से मिल रही है । जब सूक्ष्म शरीर का किसी कारण से लोप हो जाता है तो स्थूल शरीर निश्चेष्ट होकर गिर पडता है, पैर लडखडाने लगते हैं । सूक्ष्म शरीर को भी शक्ति कारण शरीर से मिल रही है, कारण शरीर को उससे ऊपर के शरीर से इत्यादि ।

          दूसरा ग्रह ऐन्द्रवायव कहलाता है । इस ग्रह के वर्णन में कहा गया है कि देवों ने वायु से कहा कि तुम ही सबसे तीव्र गति से चलने वाली हो, अतः जाकर देखो कि वृत्र असुर मरा है या नहीं । तुम देखकर शीघ्रता से लौट भी सकती हो । पारिश्रमिक स्वरूप देवों ने वायु को यज्ञ में भाग देना स्वीकार किया । इन्द्र ने वायु से उस भाग में से अपना भाग भी मांगा । वायु ने उतना भाग देना स्वीकार नहीं किया जितने की इन्द्र ने मांग की थी । तब इन्द्र ने शाप दिया कि जितने भाग पर इन्द्र और वायु दोनों का अधिकार है, उस भाग में वाक् निरुक्त होगी । शेष तीन भागों में, जिनमें केवल वायु का ही अधिकार है, वाक् अनिरुक्त होगी । इसी कारण से वाक् के परा, पश्यन्ती, मध्यमा और वैखरी भाग हो गए जिनमें से केवल वैखरी वाक् ही निरुक्त है, शेष अनिरुक्त हैं । इसका तात्पर्य यह होगा कि शृङ्गार रस के एक साधक को यदि इष्ट देव के गले में माला पहनानी है तो उसे ऐन्द्रवायव ग्रह के अनुसार आराधना करनी होगी । उसे अपनी देह में वायु जितनी तीव्र गति से, विद्युत जितनी तीव्र गति से प्रवाहित होने वाले प्राणों का विकास करना होगा । साधारण स्थिति में प्राणों की गति बहुत मन्द है ।  यदि इष्ट देव के गले में माला पहनानी है तो परा, पश्यन्ती, मध्यमा और वैखरी चारों वाकों का विकास करना होगा ।

          तीसरे ग्रह के रूप में मैत्रावरुण ग्रह का वर्णन है । इसके वर्णन में कहा गया है कि क्रतु मित्र है, दक्ष वरुण है । जो यह सोचते हैं कि ऐसा हो जाए, ऐसा हो जाए, वह क्रतु है । इसका तात्पर्य हुआ कि साधक को एक ऐसी स्थिति का विकास करना है जो कल्पवृक्ष जैसी हो - जहां किसी संकल्प का उदय होते ही वह पूरा हो जाता है । क्रिया की आवश्यकता नहीं पडती ।

          चौथे ग्रह के रूप में आश्विन् ग्रह का वर्णन है । इस ग्रह के संदर्भ में एक आख्यान दिया गया है कि राजा शर्याति की सेना ने भूमि के अन्दर तपस्यारत च्यवन मुनि का अपमान कर दिया । इस पाप से सैनिकों को मल - मूत्र का विसर्जन बन्द हो गया । मल - मूत्र का नि:सरण तभी प्रारम्भ हो पाया जब राजा शर्याति ने अपनी कन्या सुकन्या का विवाह च्यवन से कर दिया । आख्यान में इसके पश्चात् वर्णन है कि अश्विनौ देवगण ने सुकन्या को लालच दिया कि तुम जीर्ण च्यवन ऋषि को त्याग कर हमारे पास आ जाओ । सुकन्या ने च्यवन से परामर्श करके उनसे कहा कि तुम असर्वा हो, सुसर्वा नहीं हो । पहले सुसर्वा बनो । अश्विनौ ने पूछा कि हम असर्वा कैसे हैं । तब सुकन्या ने कहा कि यह च्यवन ही बता सकते हैं । इस उत्तर के लिए पहले च्यवन को जीर्ण से युवा बनाओ । अश्विनौ ने च्यवन को जीर्ण से युवा बना दिया । च्यवन ने उन्हें शीर्ष - रहित यज्ञ को कैसे शीर्ष युक्त बनाया जा सकता है, इसका उपाय बता दिया । इस आख्यान से ऐसा लगता है कि वैदिक तथा पौराणिक आख्यान में जिसे च्यवन कहा गया है, वह आधुनिक चिकित्सा विज्ञान की भाषा में peristalsis, आन्त्र का संकुचन - प्रसारण हो सकता है जिसके द्वारा भोजन आंतो में आगे सरकता है । ऐसी कल्पना की जा सकती है कि यदि आंतों को इस कार्य से मुक्ति मिल जाए तो यह संकुचन - प्रसारण की ऊर्जा अन्य उपयोगी कार्यों में लग सकती है । हमारे शरीर के सारे अंगों की एक स्वाभाविक कंपन आवृत्ति है । लेकिन वह अपनी स्वाभाविक आवृत्ति को कभी प्राप्त नहीं कर पाते क्योंकि जो कंपन हो रहा है, वह सारा भोजन हेतु हो रहा है । अतः एक साधक का यह कर्तव्य होगा कि वह अंगों की स्वाभाविक आवृत्तियों को उत्पन्न करे । आख्यान में इससे आगे कहा गया है कि अश्विनौ श्रोत्र/ओष्ठ हैं । इसका अर्थ हुआ कि श्रोत्र को जो आंतरिक कंपन मिल सकता है, वह भी आंतों के कम्पन का ही रूपान्तर होगा । हो सकता है कि शृङ्गार में यह कानों में कुण्डल पहिनाने के तुल्य हो ।

          पांचवें ग्रह के रूप में शुक्रामन्थी ग्रह का वर्णन है । शुक्रामन्थी ग्रह - द्वय को चक्षु - द्वय कहा गया है । चक्षु - द्वय की स्थिति मुख पर नासिका के दोनों ओर होती है । नासिका को सोमयाग के यूप का प्रतीक कहा गया है । अतः यूप के दोनों ओर स्थित होकर शुक्र और मन्थी ग्रहों के लिए आहुति दी जाती है । यूप को ज्योति का एक स्तम्भ भी कहा जाता है जिसके आदि व अन्त का पता नहीं लग पाता । सोमयाग में यूप के अग्र भाग में एक चक्र रहता है जिसे चषाल कहते हैं । लगता है कि यह चषाल ही नासिका के नत्थिका आभूषण का मूल है । योग में चषाल सहस्रार चक्र हो सकता है ।

          शुक्रामन्थी ग्रह के संदर्भ में यज्ञ से आसुरी शक्तियों शण्ड और मर्क के निष्कासन का निर्देश है । शण्ड/षण्ड नपुंसक को कहते हैं । मर्क धातु आदाने अर्थ में है । मन्थ के संदर्भ में कहा गया है कि वरुण ने सोम राजा की अक्षि का प्रतिपेषण कर दिया । इससे अश्व का जन्म हुआ । अक्षि से जो अश्रु निकला, उससे यव उत्पन्न हुआ । इसीलिए यव द्वारा मन्थ का निर्माण किया जाता है । यहां निहितार्थ यह है कि अक्षि की स्थिति में संकीर्णता है, अश्व की स्थिति में व्यापकता है । शण्ड का विकसित रूप शुक्र/सूर्य और मर्क का विकसित रूप मन्थ/चन्द्रमा बताया गया है । मन्थ क्या होता है, यह अन्वेषणीय है । मन्थ आनन्द की वह स्थिति हो सकती है जो सारी मर्त्य चेतना का मन्थन कर दे ।

          इससे आगे आग्रयण और उक्थ ग्रहों का वर्णन है । कहा गया है कि आत्मा का जो भाग निरुक्त है, वह आग्रयण के अन्तर्गत आता है । जो अनिरुक्त है, वह उक्थ ग्रह के अन्तर्गत ।

          उक्थ ग्रह के पश्चात् ध्रुव ग्रह का वर्णन है । कहा गया है कि जब तक साधक अपनी साधना में संलग्न है, तब तक उसे किसी प्राकृतिक आवेग - मल, मूत्र आदि से व्यथा प्राप्त नहीं होनी चाहिए । यह ध्रुव स्थिति है ।

प्रथम लेखन : १६.१२.२००८ई.